فضای سبز شهری

(تعاريف، ضرورت ها)

عبدالرضا نیک منش کارشناس ارشد کشاورزی¹

سازمان پارک ها و فضای سبز ارومیه

 

1- بازرس اداره نظارت بر حفظ و نگهداری

abdoreza_niekmanesh@yahoo.com

                                                                                           

 

 

 

1- مقدمه

بسیاری از ما در شهرها زندگی می کنیم، ولی هنگامی که با کمی دقت به اطراف خود نگاه می کنیم، در می یابیم شهرها تبدیل به موزه هایی شده اند که نازیبایی ها را به نمایش گذاشته اند. به هنگام طلوع آفتاب، کوچه ها و خیابان ها با دستان زحمت کش و پرکار نیروهای خدماتی شهرداری از آلودگی ها پاک می شوند و در انتهای روز، تمامی سطح کوچه و خیابان ها پر از زباله می شود.

در حال حاضر شواهد حاکی است که جهان را یک بحران زیست محیطی تهدید می کند. تغییر آب و هوا، از دست رفتن تنوع زیستی و تخریب لایه ازن همه ناشی از فعالیت های صنعتی ما در دو قرن اخیر است. کوشش های جهانی بر روی ایجاد محیط طبیعی و حفظ محیط زیست در اکوسیستم های بزرگ متمرکز شده که شهرها نیز یکی از این اکوسیستم های بزرگ هستند و باید به سمت ایجاد توسعه پایدار شهری سوق داده شوند. پایداری شهرها اساسا براجزای ساخته شده محیط شهری استوار است که توجه بیشتر به اجزای طبیعی و فضاهای سبز شهری را می طلبد.

 

2- تعاريف فضاي سبز شهري

آن بخش از فضاي سبز كه در محدوده شهر طراحي و بنا شده، فضاي سبز شهري ناميده مي شود، یا بخشي از سيماي شهر كه از انواع گياهان تشكيل شده است.

جامعترین تعریف: فضای سبز شهری بخشی از فضاهای باز شهری است که در عرصه های طبیعی یا مصنوعی آن تحت استقرار درختان، گل ها، چمن ها و سایر گیاهان است که بر اساس نظارت و مدیریت انسان با در نظر گرفتن ضوابط، قوانین و تخصص های مرتبط با آن برای بهبود شرایط زیستی، زیستگاهی و رفاهی شهروندان و مراکز جمعیتی غیر روستایی، حفظ، نگهداری یا بنا می شود.

که بطور کلی می تواند بصورت های زیر باشد:

- فضاي نسبتا بزرگ، متشكل از گياهان با ساختي جنگلي و برخوردار از بازدهي زيست محيطي و اكولوژيك معين و درخور شرايط زيست محيطي حاكم بر شهر.

- بخشي از مناطقي كه داراي گياهان يا هر گونه سبزينگي اعم از درختان، درختچه ها، گل ها و چمن هاست.

- بخشي از استخوان بندي شهري، به بيان ديگر فضاي سبز در كنار اسكلت فيزيكي شهر.

- اراضي اماكن مسكوني، تجاري و صنعتي، محل هاي كسب و پيشه و خدماتي، كه داراي پوشش گياهي چند ساله اعم از درخت، درختچه، نهال و گياهان پوششي است و به منظور استفاده هاي سودمندانه يا زيبايي طبيعي و تلطيف هوا در محدوده و حريم شهري احداث شده يا به طور طبيعي به وجود آمده باشد.

1-2- مفهوم واژه پارك

اغلب آنچه از تفرجگاه هاي معمولي، تصور مي شود اين است كه: تفرجگاه، منطقه اي است با درختزارهاي پراكنده با فضاي باز و كف پوش چمني كه به صورت مصنوعي يا طبيعي احداث و تنها به دستكاري و آرايش آن اكتفا شده است. اين نوع فضاسازي در شهرها براي تفرج عامه، جا افتاده ترين شيوه براي احداث تفرجگاه ها به شمار مي رود. امروزه در تعريف پارك جدا از سيماي فيزيكي آن، «تفرج» نقش اساسي دارد.

 

2-2- انواع پارك ها

پارك ها با حفظ مضمون خود بر حسب نوع استفاده، موقعيت يا ارزش، عناوين مختلفي پيدا كرده اند كه بدون توجه به طبقه بندي آنها مي توان تعدادي از آنها را نام برد.

پارك عمومي، پارك شهر، پارك حومه، پارك ايالتي، پارك ميان راه، پارك ملي، پارك ملي تاريخي، پارك ملي يادمان، پارك ملي نظامي، پارك ملي آثار تاريخي، پارك ملي حيات وحش، پارك نيمه ملي، پارك بين المللي، پارك جنگلي ملي، پارك طبيعي و... .

 

3- ضرورت و اهمیت وجود فضاي سبز

امروزه مفهوم شهرها بدون وجود فضاي سبز موثر در اشكال گوناگون آن ديگر قابل تصور نيست. شهرها به عنوان كانون هاي تمركز، فعاليت و زندگي انسان ها براي اينكه بتوانند پايداري خود را تضمين كنند چاره اي جز پذيرش ساختار و كاركردي متأثر از سيستم هاي طبيعي ندارند. در اين ميان فضاي سبز به عنوان جزء ضروري و لاينفك پيكره شهرها در متابوليسم آنها نقش اساسي دارند كه كمبود آنها مي تواند اختلالات جدي در حيات شهرها به وجود آورد.

فضای سبز و پارک بخشی از چهره مطلوب شهر را می سازد و یکی از نیازهای ضروری و پدیده های مطلوب زندگی شهرنشینی محسوب می شود. کیفیت و کمیت فضای سبز و پارک در بهبود شرایط محیط زیست نقش موثری دارد. رشد و توسعه روزافزون شهرها، عوارض مدرنیسم و زندگی شهرنشینی، محدودیت امکانات تفریحی، آلودگی هوا و صدا، فشارهای حاصل از کار روزانه و مشکلات تامین هزینه زندگی، آثار نامطلوبی در حیات سالم و فعالیت های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و رفاهی شهرنشینان باقی می گذارد که با توسعه سریع فضاهای سبز دگرگونی های این عوامل نامطلوب انکارناپذیر می شود و احتیاجات مردم را در بهره برداری از امتیازات مفید این گونه مکان ها روزافزون می سازد. احداث فضای سبز به ویژه در شهرهایی که آب و هوای خشک دارند و از سرسبزی و هوای سالم برخوردار نیستند و آلودگی هوای تنفسی و صوتی سلامت شهرنشینان را تهدید می کند از اقدامات غیرقابل انکار مسئولین است در طراحی فضای سبز نه تنها باید اصول زیباشناسی و ویژگی های بومی مورد توجه قرار گیرد بلکه پیوندی از محیط طبیعی به محیط زیست بوده و سبب نزدیکی و ارتباط انسان با طبیعت باشد یکی از اصول مهم در ایجاد فضای سبز استفاده از درختان و درختچه های مناسب می باشد که علاوه بر پدیده تصفیه هوا در زیبایی هر چه بیشتر مناطق نقش به سزایی دارد.

مهم ترين اثرات فضاي سبز در شهرها، كاركردهاي زيست محيطي آنهاست كه شهرها را به عنوان محيط زيست جامعه انساني معني دار كرده و با مقابله با اثرات سوء گسترش صنعت و كاربري نادرست تكنولوژي از يك سو و بالا بودن سطح زيبايي از سوي ديگر، باعث افزايش كيفيت زيستي شهرها مي شوند. مهم ترين اثرات فضاي سبز در شهرها تعديل دما، افزايش رطوبت نسبي، تلطيف هوا و جذب گرد و غبار است. ساير اثرات فضاي سبز در شهرها نقش نسبي دارند ولي مجموعه اثرات فضاي سبز حضور آنها را در شهرها اجتناب ناپذير مي كند به طوري كه بدون وجود آنها ممكن نيست شهرها پايدار باقي بمانند.

1-3- اثرات زیست محیطی فضاي سبز را مي توان به طور خلاصه به شرح زير جمع بندي كرد:

 

1- آلودگي هوا: فضاي سبز به ويژه در شكل پيره درختي در كاهش آلودگي هاي شيميايي هوا بسيار موثر مي باشد. درختان در كاهش ميزان سرب به ويژه در حاشيه جاد ها و شاهراهها نقش مؤثري دارند. مقايسه تطبيقي درختان با ساير اشكال گياهي علفي و گياهان زراعي نشان مي دهد كه درختان 10 تا 20 برابر گياهان علفي و 2 برابر گياهان زراعي (در مقايسه با سطح معيار كه مناطق فاقد جاده هستند) مي توانند توان رسوب گيري داشته باشند. در مناطق پرترافيك، شهرهاي انبوه و شاهراه ها اهميت درختان (شاخ و برگ ها و حتي تنه ی درختان) در جذب ميزان سرب هوا كه از اگزوز ماشين ها پراكنده مي شود بسيار داراي اهميت است.

2- آلودگي صدا: فضاي سبز مناسب به ويژه درختان در صورت برخورداري از گونه هاي مناسب و كاشت اصولي تا ۴ دسي بل صدا را كاهش مي دهند.

3- توليد اكسيژن و جذب دي اكسيد كربن: اگر چه در مقياس كلان شهري از نظر ايجاد توازن اكسيژني نقش درختان نمي- تواند قابل ملاحظه باشد ولي در مقياس خرد شهري قابل چشم پوشي نيست. هر درخت راش با ديرزيستي متوسط، به اندازه سه برابر حجم دو اتاق يك نفره مي تواند دي اكسيد كربن از هوا پاكسازي كند در حالي كه ۳۰ تا ۴۰ متر مربع از درختان مي توانند اكسيژن مورد نياز يك نفر را تامين كنند.

 

4- كنترل تشعشعات و بازتاب نور: فضاي سبز در شهرها ضمن كنترل تشعشعات خورشيد از بازتاب نورهاي مزاحم و خيره كننده مي توانند جلوگيري كنند.

 

5- كنترل باد: فضاي سبز و به ويژه كاشت درختان - درصورت كاشت مناسب و هدفمند - مي توانند در هدايت باد و تغيير جهت آن موثر باشند.

6- ذخيره انرژي: كاشت صحيح درختان مي تواند بر روي مصرف انرژي در ساختمان ها تاثير قابل ملاحظه اي داشته باشد. هزينه گرم كردن يا خنك كردن ساختمان ها درصورت كاربرد درست درختان كاهش مي يابد. درختان باعث جذب ۹ درصد انرژي خورشيدي در تابستان شده و گرماي داخلي ساختمان ها را مي توانند كاهش دهند. در اماكن مسكوني كه در مناطق بادگير قرار دارند، كاشت درختان به صورت بادشكن مي تواند هزينه گرم كردن ساختمان ها را برحسب درجه بادگيري و تراكم بادشكن ۴ تا ۲۲ درصد كاهش دهد.

7- تاج بري يا برگاب: درختان با جذب برگاب مي توانند حركت و جريان آب را در سطح غيرقابل نفوذ شهر كند كرده و راه افتادن آب در سطح شهر را به تاخير بيندازند. سوزني برگان تا ۴۰ درصد و پهن برگان تا ۲۰ درصد توانايي دارند كه آب باران را گرفته و دوباره از طريق تبخير به فضا برگردانند.

 

8- درختان و سيلاب: درختان با جذب برگاب از يك سو و هدايت آن به اندام هاي خود سبب كندي جريان هاي تند و سيلابي مي شوند. سطح اندام هاي درختان از يك سو سرعت سيلاب ها را سه برابر كاهش مي دهند و از هزينه هاي ساخت سيستم هاي هدايت جريان هاي سيلابي مي كاهند.

 

9- كاهش دما و افزايش رطوبت نسبي: فضاي سبز در شكل چيره درختي به علت گسترش سطح برگي قابل توجه خود نسبت به ساير اشكال گياهي مي تواند از طريق تعريق سبب افزايش رطوبت نسبي، كاهش دما و تلطيف هوا شود. يك درخت به تنهايي به اندازه ۱۰ كولر هوا را مطبوع و خنك مي كند. درختان دما را كاهش داده، هوا را به حركت و جريان وا مي دارند و از خشكي هوا جلوگيري مي كنند.

درختزاري از گونه راش به مساحت يك هكتار در شش ماه مي تواند ۳ هزار تن آب را به صورت بخار آب در هوا پخش كند. عمل تعريق درختان با جذب كالري همراه است و به همين جهت سبب كاهش دما مي شود. بدين سان نواري از گياهان به پهناي 50 تا 100 متر گرما را 3 تا 4 درجه نسبت به مركز شهر كاهش مي دهد و در عين حال 50% بر رطوبت هوا مي افزايد. تفاوت دمايي كه از اين راه حاصل مي شود موجب كاهش اندكي در فشار هوا مي شود كه خود ثمره صعود هواي گرم بر بالاي مناطق ساختماني و مسكوني شهر است. كاهش در فشار هوا، بادهايي به سرعت 12 كيلومتر در ساعت را پديد مي آورد و همين بادها كافي است تا هواي يك شهربزرگ را در عرض يكساعت كاملاً تجديد كرده، خنك و تلطيف كنند. اين پديده بسيار مهم است. زيرا معمولاً بالاي نقاط مركزي شهرهاي خيلي گرم،  قشري از هواي آلوده به شكل گنبد تشكيل مي شود و جريان هواي خنكي كه از مناطق سرسبز شهر برمي خيزد با اين گنبد هواي آلوده به رويارويي مي پردازد. افزون بر اين جريان هواي خنك كه تمايل به فرود آمدن دارد، بر سر راه خود، گرد و غبار معلق در هوا را نيز به سوي خاك مي راند. مقدار اين گرد و غبار در بعضي از شهرها بسيار نگران كننده است. به طوري كه در مركز توكيو 50 تن، در لندن 100 تن و در نيويورك 300 تن گرد و غبار در هر كيلومتر مربع در سال برآورده شده است.

10- تغيير ميكروكليما: مهم ترين نقش فضاي سبز و درختان بالابودن سطح آسايش شهروندان از راه تغيير در ميكروكليما است. فضاي سبز شبه جنگلي از اين نظر داراي ثمربخشي بيشتر است. حداكثر و حداقل دما در داخل توده جنگلي نسبت به فضاي باز مجاور متعادل تر است.

11- مقابله با جزاير گرما: هم اكنون پژوهشگران، نواحي شهري را جزاير گرما ناميده اند. زيرا سطوح تيره زمين در شهرها ۳ تا ۵ درجه بيش از زمين هاي مجاور گرماي خورشيد را در طول روز جذب مي كنند، از اين راه در ۳۰ درصد از آلودگي هاي هوا سهيم مي باشند.

 

2-3- عملکرد اجتماعی، اقتصادی فضای سبز:

استقرار درختان در شهرها، باعث برآورده ساختن بخشی از نیازهای اجتماعی، فرهنگی و روان شناختی شهروندان می شود درختان نقش اجتماعی مهمی را در کاهش تنش ها و نیز بهبود سلامت افراد بازی می کنند ثابت شده است که فضای سبز شهری باعث بروز آثار مثبت رفتاری زیر می شود.

1- ماندن افراد در وضعیت فیزیکی روحی مناسب.

2- اجتماعی شدن افراد در نتیجه برقراری رابطه دوستی و نیز احساس و درک بهتر از موقعیت و شرایط اجتماعی.

3- کسب و شناخت برخی از شاخص های اجتماعی برای افزایش و بالا بردن ارزش های فرد.

4- افزایش احساس خویشاوندی و یا وحدت منافع و مسئولیت های اجتماعی.

تاثیر فضای سبز در تامین آرامش، آسایش، امنیت روحی، ایجاد انگیزه و الهامات فکری و هنری، چنانچه اصول زیبا شناختی و طراحی منظر در طراحی لحاظ شده باشد چندین برابر افزایش می یابد. طراحی فضاهای شفا بخش در محوطه بیمارستان ها و احداث باغ های شفا بخش خود گواه بر این عملکرد قوی گیاهان است.

3-3- عملکرد زیبا شناختی فضای سبز:

طبیعت شایسته ترین پدیده ای است که حس زیبای شناسی را در انسان بیدار می کند در حالیکه کلیه مصنوعات بشری در ارضای این ارتباط بصری ناتوانند چرا که تصویری هنرمندانه از طبیعت انسان را به رضایت معنوی می رساند. به همین دلیل همواره اصل زیباسازی و اصول زیباشناسی در فضای سبز مطرح است چرا که گیاهان صرفنظر از زیبایی ذاتی، از نظر شکل، رنگ، ابعاد و اندازه، زمان گلدهی و میوه و بذر تنوع زیادی دارند که تلفیق مجموعه های گیاهی باعث می شود که گیاهان در بهبود کیفی مناظر فضاهای شهری نقش بسزایی داشته باشند چرا که امروزه غالب فضاهای موجود در شهرها به صورت مصنوعی و انسان ساخت همراه با سطوح سخت می باشند که خیابان های  باریک و کم عرض و ایجاد ترافیک های شدید سیمای شهرها را به علت عدم وجود فضای سبز کافی به سمت زشتی پیش برده است زیبایی یک شهر به نوع طراحی فضای آن و وفور درختان در آن وابسته می باشد. با افزایش و توسعه باغ های شهری، احداث پارکها و کاشت درختان در همسایگی مناطق مسکونی، اداری، تجاری و در حاشیه خیابان ها می توان ارزش زیباشناختی یک شهر را بالا برد.

استفاده از گیاه در منظر سازی شهری گام موثری در جهت رفع معایب و نواقص زیر در شهرهاست:

1- پوشاندن نماهای یکنواخت:

در شهرها بویژه آنجا که خط آسمان بواسطه ارتفاع ناهمگون ساختمانها دچار اغتشاش می شود همیشه بدنه ها و گوشه های کناری ساختمان های بلند به صورت منظره ای زشت و یکنواخت نمود می یابند. استفاده از گیاهان رونده و چسبنده مانند موچسب و اقسام دیگر در رفع این معضل مفید است.

 

2- تعدیل ارتفاع ساختمانها:

در جایی که ساختاری مرتفع در یک فضای باز و یا در کنار ساختمان های کم ارتفاع شکل می گیرد استفاده از درختان بلند قامت و باتاج گسترده باعث تعدیل ارتفاع ساختمان و متناسب سازی آن با بناها و فضاهای اطراف می شود.

 

3- پوشاندن مناظر زشت و عیوب معماری:

استفاده از گیاهان برای پوشاندن مناظری که دارای چشم اندازی زشت ناهمگون هستند باعث بهبود کیفیت منظر می شود (مثلا کاشت یک پیچ اناری، پیچ امین الدوله در کنار تیر برق و یا استفاده از یک توده گیاهی بوته ای، درختچه ای در جلوی کنج تیز ساختمان)

4- تعدیل بافت خشن مصالح ساختمانی:

فضاي سبز، جايگزين مناسبي براي ساير مصالح مورد استفاده در معماري جهت تقسيم فضاي ايجاد حفاظت، خلوتگاه، فضاي خصوصي و... به شمار مي روند. علاوه بر اين به عنوان كاتاليزور عامل مهمي در ايجاد پيوند و ارتباط منطقي بين ساختمان ها به شمار مي رود.

 

5- كنترل ترافيك:

آرايش فضاي سبز در محورهاي درون شهري عاملي موثر در كنترل ترافيك به شمار مي رود.

 

4- نتیجه گیری

    با توجه به رشد ناموزون شهرها و تخريب فضاي سبز و زمين هاي حاصل خيز لازم است كه قوانيني اتخاذ گردد كه از قدرت اجرايي برخوردار باشد و هر گونه ساخت و ساز را مشروط بر اختصاص زميني براي فضاي سبز گرداند. در كشور ما با توجه به اقليم آن و مخصوص مناطق كويري كه از فضاي سبز طبيعي محروم مي باشند لازم است به فضاي سبز اهميتي ويژه دهند. با نگاهي گذرا در پارك ها مي توان به قدمت آن پي برد كه بيشتر در چند دهه اخير بوده است ولي با اين وجود حد سرانه فضاي سبز با رشد جمعيت كاهش يافته و جوابگوي اين جمعيت انبوه نبوده است. در مرحله اول نياز است كه تمام نيروي كاري سازمان تخصص لازم را داشته باشند زماني كه طراحان غير متخصص باشند از مردم ما انتظار نمي رود كه در قبال فضاي سبز شهر خود مسئول باشند عدم توجه به فرهنگ شهر موردنظر باعث گرديده است در بعضي از شهرها فضاي سبز پناهگاهي براي افراد ولگرد و معتادين گردد كه اين امر باعث گرديده محيط فضاي سبز ناامن و غير استفاده براي مردم عادي كرده است عدم توجه به گونه ها بومي در طراحي و كاشت و جايگزين كردن گونه هاي غير بومي و وارداتي باعث گرديده علاوه بر اينكه هزينه ها را چند برابر كرده درصد موفقيت طرح بسيار پائين و دوام چنداني نداشته باشد.

 

5- پیشنهادات

پرورش نيروهاي متخصص، ماهر و در عين حال متعهد.

آگاه سازي مردم از اثرات مطلوب فضاي سبز در اصل هدايت ديد يك جانبه  به همه جانبه.

مشاركت مردم در مديريت فضاي سبز.

شناسايي گونه هاي بومي منطقه و استفاده بيشتر از گونه هاي بومي در طراحي و كاشت.

دخيل دادن فرهنگ منطقه در طراحي فضاي سبز.

مديريت را از حالت سنتي به سمت علمي و مكانيزه پيش بريم.

اتخاذ قوانيني كه هر گونه ساخت و ساز را ملزم به اختصاص مكاني براي فضاي سبز كند.

 

 

 

 

 

منابع و ماخذ

1- جوانشیر کریم. مجموعه مقالات علمی تخصصی فضای سبز، جلد اول.

2- حاجی میر رحیمی، سید داود. مجموعه مقالات همایش آموزش و پژوهش فضای سبز شهر تهران.

3- خوشخوی، مرتضی. شیبانی، بیژن. روحانی، ایرج. تفضیلی، عنایت الله. اصول باغبانی، انتشارات دانشگاه شیراز.

4- شیبانی مهدی. مجموعه مقالات علمی تخصصی فضای سبز جلد اول.

5- مجنونیان، هنریک. پارکداری.

6- امانی، منوچهر. پیام سبزشماره 7.

7- فضای سبز استان اصفهان، مدیریت پژوهش و برنامه ریزی.

8- قوانین و مقررات مربوط به شهرو شهرداری، سال1381.